Het idee is dat je, door de ontwikkeling in je denken, je verleden beter leert te begrijpen. Daardoor kun je weer terug naar het heden, om dat weer beter te begrijpen. Een experiment om te zien of deze mooie gedachtegang hout snijdt, want dat kunt u nu wel zeggen meneer Krabbendam, maar hoe gaat dat dan in z’n werk?!
In dit experiment wil ik niet te persoonlijk worden maar wel werken met iets dat me steeds heeft geïnteresseerd: veiligheid bij autorijden, speciaal bij racen.
Ik weet wat ik doe
Toen ik klein was lag de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid. Je moest gewoon goed opletten als je een auto bestuurde. De ontwerper van de Mini, Alec Issigonis, werd woedend op Ralph Nader toen die hem kwam vertellen dat de mini levensgevaarlijk was door de klapstoeltjes, de zwakke deursloten en de uitstekende benzinedop. Alec wees op het goede zicht rondom en op de goede remmen. Dit was een hele veilige auto! Hij ging ervan uit dat veiligheid geheel in de hand van de bestuurder lag. Het gevaar hoorde erbij, maar dat kon je best aan. Intussen dacht iedereen: 'dat overkomt mij niet'. En mocht het toch mis gaan dan kon je je altijd nog goed aan het stuur vasthouden of je goed schrap zetten.
Er is een kans
Nu weten we dat er altijd iets kan gebeuren, hoe goed je ook oplet. In de autosport begon dat besef door te dringen toen coureurs die bekend stonden om hun wagenbeheersing en die iedereen bewonderde, zoals Jim Clark, toch verongelukte.
Kennelijk was de kans dat er iets mis ging toch een belangrijke factor. Reden voor Jackie Stuart om te pleiten voor passieve veiligheidsmaatregelen. Uitloopstroken, vangrails, onbreekbare tanks en veiligheidsriemen.
Dat is nu algemeen aanvaard, op de circuits, en ook op de openbare weg, want ook in het normale verkeer begon men de kans op een ongeluk te groot te vinden. Waarop wegen veiliger zijn gemaakt en auto’s zijn uitgerust met kooiconstructies, kreukelzones, riemen en airbags. En de bestuurders van nu zijn daarop ingesteld. Hadden we vroeger geen weet van veiligheidsriemen, nu voelen we ons onveilig als we een stukje zonder rijden.
Terugkijken
We kunnen ons nu nog wel verplaatsen in de situatie van vroeger: als we in een oldtimer rijden weten we weer hoe primitief dat was. Dat is een avontuur. Toch kunnen we niet echt meer terug met onze ervaring, we hebben ingezien dat de kans op een ongeluk ook betekenis heeft en dat niet alleen onze rijvaardigheid geldt.
We hebben ook geleerd hoe groot de krachten zijn bij een ongeluk. Schrap zetten of het stuur stevig vasthouden, dat heeft geen zin, daar kun je geen zekerheid aan ontlenen. We kijken er nu dus duidelijk anders tegenaan.
Heenkijken
Als we met onze gedachten teruggaan in de tijd, kunnen we dan ook begrijpen waarom we toen een bepaalde richting zijn ingeslagen? De richting van passieve veiligheid?
Een poging.
Als goede coureurs zo vaak konden verongelukken ging men kijken naar de omstandigheden. Een van die omstandigheden was dat dat de auto’s steeds lichter en de motoren krachtiger werden. Met ‘eigen verantwoordelijkheid’ of actieve veiligheid kwam men er niet meer.
Hoe kwam het dat dit tot dan toe het leidende principe was geweest in het denken over veiligheid. Een veronderstelling: autobezitters waren in eerste instantie mensen uit gegoede kringen waar ondernemerszin en eigen verantwoordelijkheid voorop stonden. Dit namen zij mee naar de manier waarop zij tegen autorijden aankeken.
Niet alleen op het circuit ging men de omstandigheden belangrijker vinden, ook op de weg. De kentering kwam toen ‘iedereen’ ging autorijden. De kans dat je door een ander in de problemen kwam nam toe, dat relativeerde de eigen verantwoordelijkheid. Daarbij kwam dat de achtergrond van al die nieuwe automobilisten was anders, dit waren meer en meer ‘gewone’ mensen die in hun werksituatie afhankelijk waren. Zij wisten dat het verstandig was jezelf te beschermen tegen krachten van buiten die je niet in de hand hebt.
Zo zien we dan, dat we uitgaande van actieve veiligheid, kunnen uitkomen bij de rol die omstandigheden kunnen spelen bij ongelukken. En daarmee ook bij de rol die omstandigheden kunnen spelen bij het voorkomen van de gevolgen daarvan: bij passieve veiligheid.
Nog eens terugkijken
Als we de oorsprong van hoe we nu denken beter begrijpen, kunnen we ook beter begrijpen waar we nu zijn. Door de nadruk op de kans dat er iets mis gaat, hebben we ons verdedigd met kooiconstructies, kreukelzones, riemen en airbags. Zo is de eigen verantwoordelijkheid onderbelicht. We gaan er nu vanuit dat we ‘natuurlijk’ voorzichtig zijn; dat lijkt een gegeven. Maar waar blijft de ervaring dat je het gevaar zelf in de hand houdt! Het avontuur, of meer op de spits gedreven, de heroïek waar Stirling Moss aan vast wilde houden toen hij zich verzette tegen veiligheidsmaatregelen. Dat het gevaarlijk was, was voor hem een essentieel onderdeel van de sport.
Overigens illustreert dit laatste dat bij het begrijpen van het verleden, en hoe dat een aanzet gaf voor het heden, niet alleen de eigen ervaring meespeelt. De houding van Moss ten aanzien van veiligheid heb ik uit een documentaire over Moss die decennia later werd gemaakt.
Ook de Amerikaanse auto-industrie verzette zich tegen veiligheidsvoorzieningen. Dit omdat men bang was dat daardoor het gevaar van autorijden te veel nadruk zou krijgen, waardoor men minder auto’s zou verkopen. Ook informatie uit een latere documentaire. Hier wilde men kennelijk de droom redden dat men overal heen zou kunnen zweven, en niet de eigen verantwoordelijkheid of heroïek. Dit is een ander perspectief, situationeel in plaats van instrumenteel, waardoor een ander soort ontwikkeling op gang komt, maar die laat ik hier maar even buiten beschouwing.
En weer heenkijken
We kunnen iets van het idee dat we onze veiligheid zelf in de hand hebben, of zelfs een vleugje heroïek, meenemen naar nu. Als we afzien van de huidige veiligheidsvoorzieningen, zoals bijvoorbeeld riemen, dan komt er weer meer nadruk op de eigen verantwoordelijkheid en het avontuur. Misschien is die ervaring nu dan wel sterker dan vroeger omdat we riemen gewend zijn en deze nu missen. En omdat we weten dat ‘schrap zetten’ of ‘het stuur goed vasthouden’ niet werkt. Misschien maakt alleen het geloof van ‘dat zal mij niet gebeuren’ nog een kans…
En nu?
Voor nu, voor het heden, kunnen we als we dat willen, beide zienswijzen een gelijke kans geven. Aan de ene kant de actieve veiligheid met de eigen verantwoordelijkheid en het avontuur, en aan de andere kant de passieve veiligheid die ons beschermt tegen gevaren die we niet in de hand hebben.
Com-prendre
Terug en heen en terug en heen, bij elke rondgang van de hermeneutische cirkel kun je je ervaring verdiepen om ze uiteindelijk uit te laten kristalliseren en te bevatten. Com-prendre zoals Sartre ergens zegt.