Nagalm
Soms is er geen nagalm, geen echo in een ruimte, bij een zaal spreek je dan van een ‘droge’ zaal. Hier kunnen de mooiste stemmen nog kaal klinken.
In een neutrale ruimte is de nagalm net genoeg om stemmen vol te laten klinken.
En soms is er zoveel nagalm, in stenen ruimten, zoals in kerken, dat erdoor stemmen erdoor overspoeld worden, en ten onder gaan.
Misschien gebeurt er iets vergelijkbaars bij onze ervaringen.
Abstracties
Als je om je heen kijkt maak je gebruik van abstracties om vat te krijgen op de wereld. Wat zie ik daar? Zo kan ik in een object een stoel herkennen als het past bij de abstractie ‘stoel’, een abstractie die ik meedraag om de wereld te kunnen begrijpen.
Dit is als de ervaring in een droge zaal, zonder echo. Kaal, saai.
Maar stel dat ik langs een muurtje loop van ca 40 cm hoog. Ik loop op de stoep en achter het muurtje zie ik een grasstrook. Dan kunnen er meer abstracties getriggerd worden.
De eerste is ‘afscheiding’, waaronder ook hekken vallen en schuttingen.
Maar door de hoogte kan ik er ook op zitten. En omdat je hier naast elkaar kan zitten dient niet de abstractie ‘stoel’ maar ‘bank’ zich aan.
Kinderen kunnen eroverheen lopen, of zich erachter verstoppen, en daarmee komt ook de abstractie ‘speelobject’ om de hoek kijken.
En in deze sombere tijd, kan ook nog de abstractie ‘dekking’ opduiken, waardoor het muurtje een militaire lading krijgt.
Door de verschillende abstracties die zich aandienen krijgt de ervaring van een simpel muurtje, of een gewone auto, nog heel wat lading, zoals de echo in een neutrale ruimte. Waardoor je het gevoel van een ‘volle’ ervaring hebt.
Als er bij een muurtje, of een auto al zoveel andere abstracties kunnen opkomen, dan kun je je voorstellen wat er gebeurt als je in een drukke binnenstad loopt. Gelukkig werkt een overdosis dempend, maar als je kort geslapen hebt kun je je misschien toch overspoeld worden, zoals bij de echo in een kerk.
Zijdeur
Maar nu we het over ‘abstracties’ hebben, daar is wel meer over te zeggen. Ik realiseer me dat ik dit begrip gebruik, terwijl ‘Einstellungen’ misschien meer voor de hand had gelegen. Maar nu ik daarover nadenk, lijkt het me dat het begrip ‘abstracties’ misschien wel helderder is dan ‘Einstellungen’. En misschien kunnen begrippen als ‘verstehen’, ‘Horizonversmelting’, ‘lateraal denken’, associaties en humor door het begrip ‘abstractie’ verhelderd en met elkaar verbonden worden.
Zo zijn we door een zijdeur, waar ‘nagalm’ boven staat, binnengekomen in een interessant gebied, dat ‘abstracties’ heet.
Abstracties in plaats van Einstellungen
In de existentiële fenomenologie wordt het begrip ‘Einstellung’ gebruikt. Ik denk door Heidegger, om aan te geven dat we de wereld op veel manieren kunnen ervaren. Hierbij denk ik aan een soort ontvankelijk denkraam dat open staat voor bepaalde ervaringen of bepaalde interpretaties daarvan. Zou het niet eenvoudiger zijn om van ‘abstracties’ te spreken. Als ik uitga van ‘Einstellungen’ en ik bijvoorbeeld van de ‘Einstellung’ ‘zitten op een stoel’ dan zie ik ongetwijfeld overal in de wereld om me heen stoelen (of objecten) waar ik op kan zitten. Maar het blijft moeilijk te definiëren wat een ‘Einstellung’ is, al begrijpen we het natuurlijk meteen. Maar toch, zou het niet helderder zijn om van de abstractie ‘stoel’ uit te gaan? Dan heb ik het meteen over de ervaring, en vermijd ik associaties met instrumenten in de hersenen die ‘ingesteld’ moeten worden.
Verstehen
Zo kunnen we muisschien ook het begrip ‘Verstehen’ van Gadamer meer direct vatten. Want ‘Verstehen’, hoe gaat dat in z’n werk? Al gauw denk je dan aan een proces in de hersenen waarin ervaringen geïnterpreteerd worden, wat weer vragen oproept over hoe dat dan precies werkt. Als ik uitga van abstracties, dan kan ik meteen zien hoe dat werkt. Om nog even terug te komen op het muurtje waar ik langs loop: ik heb daar al verschillende abstracties aan ontleend, Ik had ook kunnen opmerken dat het muurtje is opgebouwd uit een heleboel bakstenen. Waardoor (of doordat?) de abstractie ‘stapelen’ zich opdringt. Maar die abstractie omvat veel meer dan dit ene muurtje. De wereld van het ‘stapelen’ wordt groter naarmate je er langer over nadenkt! Waardoor je dit muurtje kunt zien als een mogelijke stapeling die ook anders had kunnen zijn. Maar hoezo anders? Waarom? Op dit moment kun je de abstractie ‘bankje’ er bij halen samen met de abstractie ‘van gedachten wisselen’ die daar vlak bij ligt. Dan zie je dat het misschien interessant zou zijn om muurtjes te stapelen/metselen, met hier en daar een bocht, waardoor je elkaar aan kunt kijken als je er plaats neemt. ‘Verstehen’, is nu: mogelijkheden ontdekken, door verschillende abstracties met elkaar in verband te brengen.
Horizonversmelting
Ook een begrip dat Gadamer heeft gebruikt. Een beeldspraak die we misschien ook om kunnenzetten in een eenvoudig ‘model’ dat gebaseerd is op abstracties. Bijvoorbeeld: twee verschillende standpunten kunnen misschien verenigd worden onder de noemer van een abstractie waarin beide een plaats kunnen vinden/versmelten.
Lateraal denken (de Bono)
Je kunt ook de ‘verkeerde’ abstracties toevoegen aan een bepaald kennisgebied. De abstractie van dat kennisgebied kan daar misschien door verrijkt worden. Zo kun je de abstractie ‘biologisch organisme’ leggen over het kennisgebied van de ‘stedenbouw’. Dan kun je in een stad het ‘hart’ (=centrum) ontdekken, de longen (=parken) en de (verkeers) aderen.
Associaties
Soms wordt er een associatie gewekt, zoals een auto die op een nagellakflesje lijkt. Daar neem je een object bij de arm dat bij een andere abstractie hoort. Waardoor je die hele abstractie ‘wakker’ maakt. Soms kan zo’n spontaan gegeven abstractie verrijkend werken, zoals bij het laterale denken.
Humor
Het kan ook dat een associatie een abstractie met zich meeneemt die alleen maar van toepassing lijkt op het kennisgebied van een andere abstractie, en dan door een perspectiefwending door de mand valt. Misschien kunnen we zo over humor denken.
Toegift: muziek waarbij gezongen wordt
Toen ik klein was, zeg 6 jaar, hield ik niet van muziek waarbij gezongen werd. Nu achteraf, nadat ik het idee kreeg dat muziek regelrecht verwees naar de situationele houding, (zoals meetkunde naar de instrumentele houding verwijst) kan ik me voorstellen dat ik hier een probleem in zag/aanvoelde. Zingen verwijst meestal naar concrete situaties, en dat past niet bij elkaar. Je hoort in een klassieke muziek ook wel eens (de imitatie van) een vogel, of een kerkklok. Veel te concreet.
Misschien werkt het als de woorden niks meer betekenen, zoals bij veel nummers van de Beatles.
Of als de muziek een abstractie is die die past bij het verhaal dat vertoond wordt, zoals bij filmmuziek het geval is.
Dan nog een vraag: wat is eigenlijk een abstractie?
Moeilijke vraag. Door de geschiedenis heen heeft men zich laten verleiden om abstracties te koppelen aan goden of godinnen. Zoals de Griekse godin Athena, voor de abstractie wijsheid of Cupido, het schattige godje dat naar de abstractie liefde verwijst. Of God (hoeft geen naam te hebben, Hij is de enige) die naar de abstractie ‘bewustzijn’ verwijst. Probleem hierbij is dat de deze goden en godinnen de achterliggende abstractie dreigen te vervangen.
Maar zoals hierboven al te zien is, we kunnen nog steeds abstracties benoemen, door te spreken over ‘wijsheid‘, ‘liefde’ of ‘bewustzijn’. En we weten dat het hierbij om verwijzingen gaat, verwijzingen naar abstracties. En net zo min als je de duisternis kunt laten zien door deze te verlichten, kun je abstracties concreet maken. Maar is dat een probleem? We kunnen abstracties dan wel niet concreet maken, maar wel benoemen. En dan weten we toch genoeg?!